Akıl sahibinin lezzeti iyiyi kötüden ayırmakta, ilim sahibinin lezzeti ilminde, hikmet sahibinin lezzeti de hikmetindedir. Allah yolunda çalışanın bu çalışmasından duyduğu lezzet, yiyenin yemesinden, içenin içmesinden, yatanın yatmasından, kazananın kazanmasından, oynayanın oynanışından ve emredenin emretmesinden daha üstün ve lezzetlidir. Bunun delili ise, bu saydığımız kimselerin bu işlerinden anladıkları lezzetleri, bunlara kendilerini kaptıran kişiler kadar, alimler ve akıllılar da anlar. Hayatlarını böyle şeylerle geçirenler kadar da becerebilirler. Öyleyken bu gibi geçici lezzetlere aldanmadılar, onları terkedebildiler.

 

İki şey hakkında hüküm verebilecek kimse, o iki şeyi de bilen kimsedir. Bunlardan sadece birini bilip diğerini bilmeyen, her iki şey hakkında hüküm veremez. Bütün işleri takip etmeye kalkışırsan karıştırırsın, dünyanın çeşitli halleri karşısında fikrin izmihlale uğrar.

 

Halbuki hakikat olan ancak ahirete çalışmaktır. Çünkü dünyada ümit bağlanılan her şeyin sonu üzüntüdür. Zira, ya sen o şeyi bırakacaksın veya o şey seni bırakacak. Bu iki yolun dışında yol yoktur. Ancak Allah için çalışmak vardır ki sonucu her zaman sürürdür, memnuniyet vericidir.

 

Dünya bakımından rahattır; zira ona pek önem vermediğin için dostun ve düşmanın sana heybetle bakıyor. Ahiretteki sonucu ise cennettir.

 

Öyle bir şeyi gaye edineceksin ki, bütün insanlar bunu hoş görecek ve isteyecek. Ben böyle tek bir şey buldum ki, o da "üzüntüyü atmaktır".

 

Düşündüm de, demek bütün insanlar bu işi yapamıyorlar. Fakat yine baktım bütün insanlar, bütün çalışmalarıyla, söz ve hareketleriyle hep üzüntüyü atmak için çalışıyorlar, ama çeşitli yollar tutmuşlar, herkes kendine göre hedefe doğru gidiyor. İçlerinde yolun şeklini şaşıran veya hataya yakın giden vardır, fakat böyleleri azdır.

 

Üzüntüyü atmak, Allah Teala'nın halkı yarattığı günden ta hesap verecekleri güne kadar alemi meşgul eden ve bunun için çalışmaktan başka güvenilir çare bulunamayan meseledir. Bunun dışında hiç bir gayenin bütün insanlar için gaye olduğu görülmez.

 

Zira insanlar arasında dini olmayanlar vardır ki onlar ahiret sevabını bekleyerek çalışmazlar. İnsanlar arasında şerr ehli de vardır ki, ne hayır ararlar, ne emniyet ve ne de hakk ararlar. İnsanlar arasında hevai arzularının zebunu olmuşlar da vardır. Bazen de mal varlığına karşılık yokluğunu tercih edenler vardır, bir çok peygamberlerde olduğu gibi...

 

İçlerinde dünya lezzetlerini tabiatında sevmeyenler, hatta peşine düşenleri kusurlu görenler vardır, yukarıda zikrettiğimiz fakirliği mal peşine düşmeye tercih edenler gibi...

 

Bir çokları da cehaleti ilme tercih ederler, umumiyetle gördüğümüz bir çok insanlar gibi...

 

Görülüyor ki insanlar bir gaye etrafında toplanmıyor, birleştikleri bir tek gaye varsa o da üzüntüden kurtulmaktır.